SOLVENTLERİN İŞ SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ

1. Giriş :

Temel olarak Solvent geniş kullanım alanına sahip sıvı halindeki bir maddedir. Solvent, bir katıyı, sıvıyı  çözerek çözelti oluşturan onu daha az konsantre hale getiren bir maddedir diye tanımlayabiliriz. Yani solvent bir çözücüdür, çözücü  madde anlamındadır. Endüstriyel çözücüler sadece bu amaç içinde kullanılmaz, endüstriyel üretimlerde ilk madde veya ara madde olarak da kullanılırlar. Bu nedenle endüstride solventlerin oldukça yaygın kullanım alanları vardır. Kimyasal içerikleri göz önüne alındığında insan sağlığı ve çevre için tehlikeli madde snıfına girerler. Düşük sıcaklıklarda buharlaştığı için de hem yüksek seviye yanıcı parlayıcı özellik gösterirler hemde insan sağlığı için ciddi tehlike oluştururlar. Üstelik solventler kullanım sonrası tehlikeli atık maddeler de ortay çıkardıkları için , kullanırken ve kullanım sonrasında çok dikkatli bir proses olarak değerlendirilmelidir.

2. Solventlerin Sık kullanıldığı iş alanları :

Solvent çözücüler bir çok sektörde farklı amaçlar ve işler için kullanılmaktadır. Kimya sektöründe solventler taşıyıcı, itici, inceltici veya çözücü olarak kullanılmaktadır, mesela boya vernik , böcek öldürücü , deodorant veya kozmetik imalatı gibi bir çok işte kulanılırlar. Metal sektöründe  ise solvent yağ sökücü olarak kullanılır. Kuru temizleme sektöründe bilesolvent kullanımı vardır. Boya sökücü olarak boya öncesi hazırlıklardan tutun da makine ve mobilya temizlemek için de solvent kullanılır

Solventleri Aşağıdaki şekilde sınıflandırabilir

1) Hidrokarbonlar

a- Alifatik hidrokarbonlar: Genelde petrolden elde edilen , Benzin, Mazot, Nafta , Asetilen ve parafin gibi maddelerdir.

b- Aromatik hidrokarbonlar diğer bir ismi ile Arenler: Benzen, Toluen, Ksilen , Naftalin , Analin  , Fenol , Benzin Alkol gibi maddelerdir.

2) Halojenli (Klorlü) hidrokarbonlar

a- Halojenli alifatik hidrokarbonlar ; İnsektisitler , reçine  , vernik  , leke çıkarıcı , kuru temizleme gibi ürünlerdir.

b- Halojenli aromatik hidrokarbonlar ; Güve kovucu , naftalin , tuvalet koku giderici  gibi ürünlerdir.

3) Aldehitler ve ketaller  , Alkoller , Eterler , Glikol ve türevleri  , Esterler  ve Ketonlar  ana solvent gruplarını oluştururlar.

Yukarıdaki tabloda hangi iş kollarında ne tür solvetlerin kullanıldığına dair bir kaç örnekleme vardır. Ancak şunu bilmek gerekir ki solventler endüstride ve sanayine hemen pek çok iş kolunda kullanılabilmektedir.

3. Solventlerin sağlık üzerine etkileri ;

Solventlerin içerdikleri kimyasallara yani hangi tür solvent olduklarına göre farklı sağlık bozucu etkileri vardır. Çünkü solventler çok farklı karışımlar halinde piyasaya sunulmaktadır. Burada baz laınması gereken solventin MSDS bilgileridir.Sağlıkbozucu etkiler temel olarak bahis konusu solvente ne kadar süre maruz kalındığına ve ne düzeyde maruz kalındığınabağlı olarak değişmekle beraber solventin hangi yolla alındığı da çok önemli bir parametredir.Solunum yolu ile oluşan mzruziyetlerde daha çok solunum yolarına ve kana karışma olduğu için iç organlara zarar verir. Temas yolu ile  oluşan maruziyet ise daha çok deride , deri altında ve buna bağlı olarak  deri yaralanması , deri iltihabını , yada yüz ve göze bulaşma ise daha ciddi sorunları ortaya çıkartır. Ağız ve yutma yolu ile maruziyet var ise yine maruz kalınna bölgelerde g-hasarlar ve kana karışması durumunda ise organ rahatsızlıklarına sebebiyet verir.

Kısasüreli maruz kalma ile  ortaya çıkan sağlık bozukluklarında  , kısa süreli etkilenme söz konusudur ve çoğunlukla geçicidir üstelik  bir etkilenme oluşması için yoğun miktarda  solvent maruziyeti olması gerekir.Bu bozukluklar aşağıdaki gibi sıralanabilir.

Deri sorunları (temas eden deri alanında kuruma, çatlama, kızarma) , Baş ağrısı, Uyuklama,

Dikkat dağınıklığı, Mide bulantısı ve rahatsızlık hissi ve Burun, gırtlak ve akciğerde yanma hissi ve öksürüğe yol açar. Çok yoğun miktarda biretkilenme varsa akciğer ödemine yol açabilir. Aslında etkilenme miktarı maruziyet ile beraber maruz kalan kişinin beden yapısına , hassaslığına ve başka hastalıkları olup olmadığına da bağlıdır. Kısa süreli de olsa yoğun maruziyet ölümlere ve kalıcı rahatsızlıklara neden olabilir. Dolayısı ile gözlerde yanma, sulanma veağrı , yanık benzeri deri tahrişi , etkili sarhoşluk hissi , kalp ritim bozukluğu gibi belirtiler varsa çok acil olarak hastaneye gitmek gerekir çünkü bu durumlardaki belirtiler ölüme sebebiyet verebilir.

Sürekli olarak solvent kullanımı olan ortamlarda çalışan kişilerde daha az yoğun olsa bile solventlere uzun süreli yada sürekli maruz kalmaya bağlı olarak  tedavisi zor ölümcül sağlık bozuklukları ortaya çıkar.Uzun süreli solvent maruziyetleirnde ; Beyin ve sinir sisteminde,  deride (Süregen deri iltihaplanması), karaciğerde (Karaciğer hasarı),  kan üretim sisteminde, Böbreklerde,Erkek ve kadın üreme sisteminde, hamile kadınlarda fetüste sağlık bozuklukları oluşur , solunum yollarında tekrarlayan bronş iltihabı oluşturarak sürekli öksürük oluşarak kalıcı hasarlar verir.

4. Solventlerin etkilerinden korunmak için alınacak önemler;

Öncelikle maruziyete kalınan solventin risk derecesinin bilinmesi için çalışılan ortamda solvent ölçümlerinin yapılması gereklidir. Ölçümler sertifikalı yetkili yeterli kişiler tarafından gerekli ekipmanlar ile standartlara uygun yöntemler çerçevesinde sürekli bir şekilde yapılır.

Ortam ölçümleri her bir solvent miktarı için uluslar arası kabul edilebilir sınırların altında olmalıdır. Bu sınırlar ise Solventle çalışılan işyerlerinde işçilerin sağlığının solvent nedeniyle bozulmasını engelleyecek seviyeleri tablolamıştır.Seviye ölçümü ve risk kontrolü sürekli ve sürdürülebilir bir biçimde olmalıdır.

Sonrasında ise  aşağıdaki koruyucu ve önleyici tedbirleri almak gereklidir.

Ortadan kaldırma/yerine koyma ve işlem değişikliği Solvent riski olan her bir iş prosesinde

solventin kullanılmaması ya da kullanılan solvent yerine zararsız - daha az zararlı bir solvent ile üretim yapma olmasının olanağının araştırılması gerekir. Yapılabiliyorsa yerine ikame ürün kullanmak en kalıcı çözümlerden biridir.

İş prosesinde kullanılan Solventi kaynağından, işyeri atmosferine yayılmadanuzaklaştırmak için doğru bir havalandırma sağlanmalıdır. Doğru bir havalandırma yada hava tahliye sistemi yapılması ve bu sistemin doğru mühendislik hesaplar sonunda yapılması gereklidir. Yapılabiliyor ise solvent  ile yapılan iş ve işlemlerin insansız otomasyon ile yapılabilmesi sağlanabiliyor ise yapılmalıdır.

Solvent ile iş yapılan işletmelerin tamamında veya bir kısmında çalışanların solventten en az etkilenmesini sağlayacak bir politika geliştirilmelidir. Bu politikalar çerçevesinde Kullanılan tüm kimyasal maddelerin MSDS formları hazırlanmalı , solvent buharının yoğunlaşabileceği sınırlanmış alanlara giriş yasaklanmalıdır , solvent ve solvent içerenkarışımlar kapalı kaplarda tutulmalı , solvent içeren kaplar işçinin anlayabileceği dil, simgeler kullanılarak etiketlenmelidir , işyerinde kirli alanlarda yemek yenmesi, içecek içilmesi, sigara içilmesi yasaklanmalıdır, yemek öncesi, içecek içilmeden önce, tuvalet öncesi ellerin yıkanması sağlanmalıdır ,  solventle etkilenme riski yüksek iş alanlarında uyarıcı levhalar bulundurulmalıdır ,işçiler kullanılan kimyasal maddeler, riskleri, korunma önlemleri konularında eğitilmelidirler.

Kişisel koruyucuların kullanılması kesinlikle sağlanmalıdır. Tek başlarına kullanılmaları kesin çözüm olmakla beraber diğer önlemler ile kullanılan kişisel koruyucular önemlidir. Kişisel koruyucularınmaruz kalınacak riske  , ortama  ve solventin türüne uygun seçilmesi, işçiye uyugun olması, kullanımı ve bakımı konularında işçinin eğitilmesi gereklidir.

Yukarıda sayılan önlemler uygulanmasına rağmen işyeri ortamındaki solvent buharı yoğunluğu zarar vermeyeceken düzeyeindiirlemiyorsa solunum koruyucular gibi extra ekipmanlar  kullanılabilir. Derinin korunması amacıyla solvent geçirgen olmayan eldivenler, ayakkabılar, iş giysileri kullanılmalıdır. Yine derinin korunması amacıyla  yeni teknoloji koruyucukremler de kullanılabilir. Gözlük ve  yüz örtücü KKD lerin kullanılması gözlerin ve yüzün korunması için önemlidir.

Bahsi geçen tüm önlemlerle ortam solvent yoğunluğu kabul edilebilir düzeyin altına da indirilmiş olsa bile solventinsağlığı bozma riski  sıfırlanmış kabul edilememektedir. Bu sebeple sürekli işçilerin sağlık performansları , ölçümleri  ve periyodik sağlık kontrolleri yapılmalıdır. İşçilerde solventten etkilenme belirtileri görülmesi  halinde tüm risk yönetimi prosesinin gözden geçirilmesi ve sistemdeki önleme-korunma  zaaflarının giderilmesi gerekir.

5. Kaynakça;

- Mesleki Sağlık ve Güvenlik dergisi Dr. Özkan Kaan KARADAĞ

-  İnternet